Vùng Mường Lò tỉnh Yên Bái là nơi tập trung đông đồng bào dân tộc Thái sinh sống và có nhiều phong tục, lễ hội, các tục cúng giỗ đặc sắc. Bên cạnh những lễ hội như: Rằm tháng Giêng, Tết Síp xí, Xên bản, Xên Mường…, lễ hội Hoa Ban là một hoạt động văn hóa khá tiêu biểu của vùng đất và cuộc sống tinh thần của người Thái ở Mường Lò. Lễ hội Hoa Ban là ngày vui của họ hàng, của bản, mường và là dịp cho trai gái gặp gỡ, hò hẹn, thường được tổ chức tại hang Thẳm Lé vào mùng 5 tháng Hai âm lịch hằng năm.
Lễ hội Hoa Ban ở Mường Lò, Yên Bái hàm chứa ý nghĩa cầu phồn thực của cư dân nông nghiệp miền núi, với tâm nguyện thỉnh bái “Then” – vị thần tối cao trong hàng ngũ thánh thần theo quan niệm của người Thái; thỉnh bái “nàng Ban” – một nữ nhân vật huyền thoại, tượng trưng cho sự trinh trắng của thiếu nữ Thái và tình yêu đôi lứa thủy chung; thỉnh bái ma trời, ma đường, ma núi, ma sông… phù hộ cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, vạn vật đơm hoa, kết trái, cho lứa đôi hạnh phúc và cuộc sống của dân bản yên vui.
Truyền thuyết của người Thái kể rằng: nàng Ban là một cô gái xinh đẹp nhưng bị bệnh đậu mùa, nên nàng không lấy chồng mà lên hang Thẳm Lé (nay thuộc xã Sơn Thịnh, huyện Văn Chấn) sinh sống. Cuối cùng, nàng kiệt sức ở đó. Nơi nàng nằm xuống sau đó mọc lên một cây hoa có búp trắng như búp tay người con gái và chẳng bao lâu, loài hoa ấy mọc lan ra khắp vùng Tây Bắc. Hằng năm mỗi độ xuân về, hoa nở trắng núi rừng và người ta đặt tên loài hoa đó là hoa Ban. Lễ hội gồm hai phần: phần Lễ cúng thần linh; phần Hội với nhiều trò hấp dẫn, tạo tiếng cười sảng khoái nhằm giáo dục con người vươn tới cái đẹp.
Toàn bộ nghi lễ của phần Lễ được thực hiện ở ngoài cửa hang. Lễ vật dâng cúng là thịt lợn. Theo quan niệm của người Thái, lợn là con vật thông minh, có thể làm trung gian giao tiếp với các thần linh để thỉnh cầu những ước nguyện của dân bản. Mâm lễ dâng cúng thần linh gồm có: đầu, đuôi, bốn chân, xương thịt, lục phủ, ngũ tạng, mỗi thứ một gói và rượu.
Sau khi thầy mo vái “Then” xin mở cửa hang thì phần Hội mới bắt đầu ở cả bên trong và bên ngoài hang. Nội dung của phần Hội chủ yếu là giao duyên theo điệu hannê. Sau đó là các trò chơi như: hái hoa, múa xòe và ném còn. Các chàng trai giúp các cô gái hái những bông hoa trắng muốt đem về nhà. Khi hoàng hôn buông cũng là lúc kết thúc các trò chơi trong Lễ hội. Các chàng trai, cô gái vừa đi vừa nói những lời chia tay nhau đầy lưu luyến, hẹn đến mùa xuân mới, khi Ban nở trắng đồi sẽ lại gặp nhau…
