Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc gắn với truyền thuyết về một cậu bé được mẹ sinh ra một cách kỳ lạ ở làng Phù Đổng. Cậu bé khôi ngô, tuấn tú nhưng lên 3 tuổi mà vẫn chưa biết nói, biết cười, suốt ngày chỉ nằm trong thúng treo trên gióng tre, vì thế được đặt tên là Gióng. Vậy mà khi nghe thấy lời kêu gọi của nhà vua tìm người tài giỏi đánh giặc ngoại xâm, Gióng bỗng lớn nhanh như thổi, rồi xung phong ra trận cứu nước, cứu dân. Sau khi dẹp tan quân giặc, ngài về núi Sóc rồi cưỡi ngựa bay lên trời.
Từ đó, ngài Gióng được thiêng hóa thành một vị Thánh bất tử bảo hộ mùa màng, hòa bình cho đất nước, thịnh vượng cho muôn dân. Để tưởng nhớ công ơn của ngài, người dân lập đền, thờ phụng và mở hội hằng năm với tên gọi là Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc. Đây là một trong những lễ hội lớn nhất vùng châu thổ Bắc Bộ, tổ chức theo nghi thức được quy định nghiêm ngặt, chuẩn bị công phu, với sự tham gia đông đảo của dân làng quanh khu vực hai đền.
Hội Gióng ở đền Sóc, xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, Hà Nội – nơi Thánh hóa diễn ra từ mùng 6 đến 8 tháng Giêng âm lịch hằng năm; Hội Gióng ở đền Phù Đổng, xã Phù Đổng, huyện Gia Lâm, Hà Nội – nơi sinh Thánh Gióng diễn ra từ mùng 7 đến 9 tháng Tư âm lịch hằng năm.
Để tổ chức Hội Gióng ở đền Phù Đổng, những gia đình có vinh dự được chọn người đóng những vai quan trọng như: ông Hiệu (Hiệu Cờ, Hiệu Trống, Hiệu Chiêng, Hiệu Trung quân, Hiệu Tiểu cổ), cô Tướng hay các phường Áo Đen, Áo Đỏ,… tùy theo vai vế, khả năng kinh tế mà chuẩn bị những điều kiện vật chất và sinh hoạt kiêng cữ từ hàng tháng trước ngày lễ hội.
Vào ngày hội, dân làng tổ chức các nghi thức tế Thánh; lễ rước nước lau rửa tự khí từ giếng đền Mẫu (đền Hạ) với ý nguyện được mưa thuận, gió hòa; lễ rước cờ “lệnh” từ đền Mẫu lên đền Thượng; lễ khám đường, lễ duyệt tướng…
Ngày chính hội mùng 9 tháng Tư, Hội Gióng diễn ra trang trọng, linh thiêng và náo nhiệt nhất là hai trận đánh. Trận thứ nhất là đánh cờ ở Đống Đàm (khu đất ven hồ sen đầu làng Đổng Viên, cách đền Thượng chừng 2km) và trận thứ hai là đánh cờ ở Soi Bia. Chiến trường là 3 chiếc chiếu, mỗi chiếu có 1 chiếc bát to tượng trưng cho núi đồi, úp trên một tờ giấy trắng tượng trưng cho mây trời. Vây quanh là đại quân của Gióng và phía bên kia là đại quân của 28 nữ tướng giặc (biểu tượng cho yếu tố âm). Sau nghi lễ tế Thánh, ông Hiệu Cờ lần lượt tiến vào từng chiếu trận, nhảy qua các “quả đồi” và thực hiện các động tác “đánh cờ” trong tiếng hò reo, tiếng chiêng, tiếng trống. Điệu múa cờ của ông Hiệu phải thật chính xác, khéo léo, tránh để lá cờ bị cuốn vào cán, bởi theo niềm tin của cư dân nơi đây thì đó là điềm rủi. Kết thúc mỗi màn múa cờ là kết thúc một trận đánh, ông Hiệu Cờ vừa bước ra khỏi chiếu là chiếc chiếu được tung lên, dân chúng ào vào cướp lấy những mảnh chiếu mà họ tin tưởng sẽ đem đến cho gia đình họ điều may mắn trong suốt cả năm. Cuối cùng là lễ rước cờ báo tin thắng trận với trời đất và lễ khao quân trong rộn rã tiếng cười, lời ca, điệu múa của phường Ải Lao, chiếu chèo và các trò chơi dân gian. Tướng, quân bên giặc cũng được tha bổng và cho tham dự lễ mừng chiến thắng. Cách hành xử này thể hiện truyền thống hiếu nghĩa đối với tổ tiên, những vị anh hùng dân tộc và tinh thần khoan dung, nhân đạo của dân tộc Việt Nam.
Hội Gióng ở đền Sóc diễn ra cũng được chuẩn bị hết sức công phu, nhất là việc đan voi (theo truyền thuyết, trong đoàn quân tham gia đánh giặc cùng Thánh Gióng có cả voi chở lương thực) và làm giò hoa tre (tượng trưng cho gậy tre của Thánh Gióng dùng khi đánh giặc). Từ xa xưa, việc rước đã được phân công cụ thể cho từng thôn chuyên trách và đi theo thứ tự: Trước hết là thôn Vệ Linh rước giò hoa tre, tiếp theo là các thôn Dược Thượng rước voi, Đan Tảo rước trầu cau, Đức Hậu rước ngà voi, Yên Sào rước cỏ voi (thân cây chuối), Yên Tàng rước tướng và mấy năm gần đây còn có thêm thôn Xuân Dục rước “cầu Húc” (quả cầu tượng trưng cho mặt trời theo tín ngưỡng thờ thần mặt trời có từ xa xưa của cư dân nơi đây). Sau phần nghi thức tắm tượng Thánh Gióng và cung tiến lễ vật trang trọng, linh thiêng, là hai hoạt động náo động nhất của lễ hội Gióng ở đền Sóc – tục “cướp hoa tre” cầu may và tục chém “tướng” (giặc) được diễn xướng tượng trưng bằng hiệu lệnh múa cờ.
Là một hội trận được trình diễn bằng những màn biểu diễn mang tính chất tượng trưng độc đáo, đậm bản sắc văn hóa Việt, được cộng đồng bảo tồn nguyên giá trị cho tới ngày nay, Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào tháng 11-2010.
