Chùa Long Đọi Sơn (tên chữ là Sùng Thiện Diên Linh) tọa lạc trên đỉnh núi Đọi, thuộc địa phận xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam. Đây là ngôi chùa cổ, được xây dựng từ thời Lý. Theo sử sách ghi lại, năm 1118, vua Lý Nhân Tông cho xây dựng bảo tháp Sùng Thiện Diên Linh cao 13 tầng và mở mang chùa to đẹp hơn.
Qua thời gian, ngôi chùa bị phá hủy và xây dựng lại nhiều lần nên không còn giữ được quy mô và kiến trúc như ban đầu. Hiện nay, chùa gồm bảy gian bái đường và ba gian thượng điện; chính điện chùa vẫn quay về hướng nam. Ngoài cùng là tòa Tam quan (5 gian), được xây dựng năm 2004, với kiểu kiến trúc chồng diêm, tám mái. Tiếp theo là bàn cờ người, với diện tích khoảng 50m², được dùng làm nơi đấu cờ khi mở hội. Phía trên là cổng tam quan, với hai bên là lối lên sân chùa, ở giữa là nhà bia – nơi lưu giữ tấm bia tháp Sùng Thiện Diên Linh. Leo qua 24 bậc đá là sân chùa, nơi đặt tượng Quan Âm. Dọc theo hành lang ở hai bên sân chùa là hai dãy nhà đồng tội, đắp cảnh Thập điện Diêm Vương, với thế giới của 10 cửa ngục như lời nhắc nhở người trần. Lên tiếp mấy bậc đá nữa là đến chùa chính. Đầu tiên là tòa Tam Bảo, với bảy gian bái đường và ba gian Thượng điện, thờ Đức Phật Di Lặc ở chính giữa, chư vị Phật, Đức Hộ pháp. Phía sau tòa Tam Bảo là hai dãy hành lang song song thờ tượng Thập bát La Hán. Sau chùa, trước cửa hậu điện trước đây là vườn hoa, nay là hố khai quật khảo cổ sâu chừng 2m, nơi tìm thấy vết tích móng tháp Sùng Thiện Diên Linh. Hậu điện nối thông với hành lang thờ các vị La Hán, là nơi thờ Quan Âm Nam Hải, Quan Âm Tống Tử, Đức Át Nan, Đức Địa Tạng, bia hậu và những nhân vật triều Lý có công với đất nước và trực tiếp với ngôi chùa, như: Thái úy Lý Thường Kiệt, vua Lý Nhân Tông, vương phi Ỷ Lan… Bên trái chùa là năm gian nhà tổ, nơi thờ 10 đời sư tổ, đồng thời cũng là khu giảng đường. Nhà tổ, nhà khách, nhà hếp, tăng phòng… hợp thành khu kiến trúc có bình đồ hình chữ U. Phía tây là khu vườn tháp, hiện còn giữ được một số kiến trúc tháp thời Nguyễn. Bên phải chùa là điện Mẫu.
Một số di vật tiêu biểu trong chùa:
- Bia tháp Sùng Thiện Diên Linh dựng năm Tân Sửu, thời Lý (1121). Mặt trước bia khắc bài văn bia do Thượng thư Nguyễn Công Bật soạn nhân kỷ niệm khánh thành bảo tháp, mặt sau là những bút tích hậu thế khắc thêm vào. Đây là tấm bia được điêu khắc rất đẹp. Trán, diềm và cạnh bia đều trang trí hình rồng. Bệ bia là một khối đá lớn, mặt bệ bia chạm hai đôi rồng nước quấn lấy nhau. Rồng đội bia thay cho rùa đội bia là hình tượng rất độc đáo mà chỉ ở đây mới có. Bia tháp Sùng Thiện Diên Linh được công nhận là Bảo vật quốc gia.
- Sáu pho tượng Kim Cương niên đại thời Lý, được tạc bằng đá. Tượng được tạc nổi theo kiểu phù điêu. Dáng đứng thẳng, hai chân dạng ra theo thế vững chãi của một võ tướng, hai tay cầm gươm chống trước bụng. Kích thước cao bằng người thật, đầu đội mũ trụ, bộ mặt được điêu khắc như người thường, mặc trang phục theo lối võ quan, có lá chắn che trước ngực, áo giáp được trang trí tỉ mỉ bằng những dải hoa, hình xoắn.
- Bốn pho tượng đầu người mình chim cao 40cm, rộng 30cm. Trên đầu tượng, tóc được tết gọn gàng thành hình cầu, quanh trán quấn một chiếc khăn rủ xuống ngang vai. Trên hai cánh chim là những đường cong khắc chìm vòng quanh vành ngoài, bên trong có những đường xoáy ốc được cách điệu thành hình hoa lá chạm nổi. Vẻ đẹp của tượng vừa trầm tư vừa dịu dàng, rạng rỡ với đôi lông mày dài, cặp mắt hơi xếch, môi thoáng nụ cười. Toàn bộ tượng được thể hiện rất công phu, độc đáo, kỳ dị nhưng thoải mái.
- Tượng Di Lặc bằng đồng đúc năm 1864, nặng 1.000kg, với tư thế thoải mái, chân phải chống lên, chân trái xếp vào lòng, mặc áo chỉ vừa hai ống để hở bụng và ngực, thể hiện sự no đủ và tươi vui.
Hằng năm, lễ hội chùa mở từ ngày 19 đến 21 tháng Ba âm lịch (chính hội là ngày 21), nhằm tưởng niệm vua Lý Nhân Tông và nguyên phi Ỷ Lan.
Chùa Long Đọi Sơn được xếp hạng Di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật quốc gia.
