Danh lam thắng cảnh Tràng An – Tam Cốc – Bích Động được hợp bởi quần thể hang động Tràng An và khu cảnh quan chùa – động Bích Động, thuộc địa phận các huyện Hoa Lư, Gia Viễn, Nho Quan và thành phố Ninh Bình, tỉnh Ninh Bình.
Quần thể hang động Tràng An bao gồm 50 hang khô và 50 hang ngập nước, rất đa dạng về hình thái và chủng loại (hang động xuyên thủng, hang động thông và hang ngầm). Các hang động ở đây thường tập trung thành từng cụm, có liên hệ mật thiết với nhau. Mỗi hang đều có sắc thái riêng. Trong mỗi hang, hiện tượng hòa tan và lắng đọng của đá vôi đã tạo nên hệ thạch nhũ muôn màu, muôn vẻ… Dấu vết của các thời kỳ biển tiến, biển thoái còn hằn rõ qua những mực xâm thực cơ sở và qua hình thức các hang động liên thông với nhau. Ngay trong mỗi động cũng có nhiều ngách, nhiều tầng, với vẻ đẹp riêng. Hệ thống hang động ở Tràng An là hệ thống “hang sông” ngập nước thường xuyên, ngay cả trong mùa khô, với một số hang tiêu biểu như: Hang Địa Linh, Hang Tối, Hang Sáng, Hang Nấu Rượu, Hang Ba Giọt.
Khu vực quần thể hang động này cũng có nhiều di tích lịch sử văn hóa, như: phủ Đột (còn gọi là đền Trình, thờ hai vị tướng của triều Đinh là Nhị vị Thánh Tiền, tức Tả Thanh Trù và Hữu Thanh Trù); đền Trần (còn có tên khác là đền Nội Lâm hay đền Vụng Thắm, thờ Quý Minh Đại vương); phủ Khống, thờ vị quan triều Đinh có hiệu vị là Đinh Công Tiết chế; các di chỉ khảo cổ gồm: di chỉ hang Bói, di chỉ hang Trống, di chỉ mái đá Chợ, di chỉ mái đá Ông Hay…
Khu Tam Cốc – Bích Động nằm trong quần thể núi đá vôi Hoa Lư. Toàn bộ khu vực bao gồm hệ thống các núi đá vôi và các di tích lịch sử. Trong khu vực này, những cảnh quan thiên nhiên như dòng sông Ngô Đồng, hang Cả, hang Hai, hang Ba… kết hợp hài hòa với các công trình kiến trúc như đền Thái Vi và chùa Bích Động…, tạo nên cảnh quan tuyệt đẹp, được mệnh danh là “Nam thiên đệ nhị động”.
Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh chùa và động Bích Động là sự kết hợp hài hòa giữa cảnh đẹp kỳ thú của hang động, núi non với sự tài hoa, khéo léo của con người… Chùa Bích Động là một ngôi chùa cổ gắn với núi đá, mang đậm phong cách Á Đông. Chùa được xây dựng từ đầu nhà Hậu Lê, trong chùa có quả chuông lớn đúc từ thời vua Lê Thái Tổ cùng mộ tháp các vị hòa thượng có công xây dựng chùa. Sau nhiều lần trùng tu mở rộng, đến nay chùa Bích Động bao gồm ba chùa: chùa Hạ, chùa Trung, chùa Thượng, trải ra trên ba tầng núi. Trong những năm kháng chiến chống Pháp, Bích Động từng là một khu căn cứ quan trọng. Tại đây, Công binh xưởng Phan Đình Phùng đã được thành lập để sản xuất vũ khí. Chùa và động còn là nơi chứa lương thực, in tài liệu tuyên truyền, đồng thời là địa điểm huấn luyện chiến đấu của bộ đội, du kích địa phương.
Trong quần thể hang động Tràng An và khu vực Tam Cốc – Bích Động hiện còn lưu giữ được khá nhiều di vật, cổ vật, bằng các chất liệu như đá, đồng, gỗ…, có niên đại chủ yếu từ thời Nguyễn.
Lễ hội chính tại khu danh lam thắng cảnh này được tổ chức tại đền Trần (xã Ninh Hải, huyện Hoa Lư) vào ngày 18 tháng Ba âm lịch hàng năm để tưởng nhớ Đức Thánh Quý Minh Đại vương. Lễ hội diễn ra trên dòng Sào Khê – dòng sông nằm bên đại lộ Tràng An, gắn với hành trình du xuân trên các hang động Tràng An, rồi kết thúc bằng việc leo núi, dâng hương tế lễ tại đền Trần. Quần thể hang động Tràng An và khu vực Tam Cốc – Bích Động cách cố đô Hoa Lư không xa, nên cũng nằm trong không gian văn hóa của lễ hội truyền thống cố đô Hoa Lư – lễ hội diễn ra từ mùng 6 đến mùng 8 tháng Ba âm lịch hàng năm.
Danh lam thắng cảnh Tràng An – Tam Cốc – Bích Động được xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt theo Quyết định số 548/QĐ-TTg, ngày 10-5-2012 của Thủ tướng Chính phủ.
