Lễ hội Lồng tồng (còn gọi là Lễ xuống đồng) là lễ hội quan trọng bậc nhất vào dịp đầu năm mới đối với người dân vùng Tây Bắc, gắn liền với nền nông nghiệp trồng trọt, mang ý nghĩa cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, đời sống no ấm. Lễ hội Lồng tồng Ba Bể được tổ chức vào ngày 10 tháng Giêng âm lịch hằng năm tại ven hồ Ba Bể, phía dưới chân núi Bó Lù, thuộc xã Nam Mẫu, huyện Ba Bể, tỉnh Bắc Cạn.
Lễ hội Lồng tồng Ba Bể gồm hai phần: Lễ và Hội.
Phần Lễ có nhiều nghi thức và thành phần sinh động. Buổi sáng ngày diễn ra lễ hội, mỗi gia đình trong vùng đều chuẩn bị và đội mâm cúng ra thửa ruộng lớn nhất trên cánh đồng của bản để làm lễ. Các mâm cúng được xếp lần lượt theo hàng, mâm trên cùng là mâm cúng của thầy mo già được kính trọng nhất trong vùng và cũng là người chủ trì lễ hội. Mâm cúng thường có gà trống luộc, thịt lợn nạc, cặp bánh chưng (món huế) gói bằng lá dong; trứng gà luộc nhuộm phẩm màu đỏ, tím, vàng, xanh; xôi màu đỏ tượng trưng cho mặt trời, xôi màu vàng tượng trưng cho mặt trăng, trên mỗi đĩa xôi có đặt một con chim én – biểu tượng của mùa xuân làm bằng giấy, mang ý nghĩa gửi gắm mong ước về sự no ấm, sinh sôi nảy nở, cuộc sống an lành. Khi tiến hành làm lễ, mọi người đứng vòng tròn quanh các mâm cúng. Thầy mo là người thực hiện các nghi thức cầu cúng, lễ tạ thiên địa, cầu thần Nông, thần Phục Hy, Sơn thần, Thủy thần và Thành hoàng độ trì cho mưa thuận gió hòa, gia cầm sinh sôi, bản làng bình yên, no ấm. Những thiếu nữ đẹp nhất trong vùng sẽ được chọn lựa để dâng nước cúng, đựng trong các vó quả bầu. Đây được coi là nước thiêng, phải lấy từ đầu nguồn. Sau khi hành lễ xong, thầy mo dùng nước thiêng đó tưới khắp bốn phương xung quanh, mọi người cùng nhau hứng nước để hưởng phúc…
Phần Hội được mở đầu bằng hội tung còn. Những quả còn được khâu bằng vải, bên trong là thóc, hạt bông được nén chặt, ngoài có tua ngũ sắc, được các nam thanh, nữ tú ném qua vòng tròn buộc trên ngọn cây nêu. Trò chơi dân gian này tượng trưng cho sự giao hòa âm dương – ngọn nguồn của vũ trụ và vạn vật. Khi quả còn xuyên thủng hồng tâm của vòng tròn, nghĩa là âm dương đã giao hòa, cuộc sống sẽ sinh sôi, mùa màng sẽ bội thu. Bởi vậy, ở bất cứ lễ hội Lồng tồng nào, việc ném còn trúng hồng tâm cũng là một nghi thức bắt buộc, bởi đồng bào dân tộc vùng này quan niệm rằng, nếu âm dương không giao hòa, năm ấy làng bản sẽ không may mắn, mùa màng sẽ thất bát. Trò chơi tung còn còn mang ý nghĩa se duyên đôi lứa cho những nam thanh, nữ tú tham gia khi họ bắt được quả còn của nhau.
Ngoài trò chơi tung còn, lễ hội còn có nhiều trò chơi khác như: đánh yến, đánh quay, kéo co, bịt mắt bắt dê,… Đêm ngày diễn ra lễ hội Lồng tồng, trai gái các bản làng sẽ cùng nhau hát sli, hát lượn thâu đêm với lượn mời, lượn nghênh đón, lượn xe kết, lượn mừng và lượn tạm biệt,…
Nét độc đáo của lễ hội Lồng tồng Ba Bể là bà con tham dự lễ hội không chỉ để chơi, mà còn để mua bán, trao đổi nông sản do mình làm ra, khiến lễ hội còn có màu sắc của hội chợ nông sản.
