Làm nhà là một trong những việc rất trọng đại trong đời của người Việt Nam, liên quan tới sinh mệnh của những người sẽ sống trong ngôi nhà đó. Bởi vậy, người ta rất chú trọng tới các nghi thức, các bước lễ cúng cần thực hiện. Ngoài việc chọn hướng nhà sao cho hợp tuổi gia chủ, còn chú ý tới lễ động thổ, lễ lên tầng, lễ cất nóc. Thậm chí có người còn quan tâm đến các cung số khi làm cửa, làm cầu thang sao cho rơi vào cung tốt như cung “sinh”, tránh rơi vào cung “tử”.
Chọn đất làm nhà, cũng như chọn hướng nhà là yếu tố quan trọng trong việc xây dựng. Trước khi làm nhà, người ta thường xem tuổi để biết năm đó có thuận lợi cho việc xây dựng không, và có hợp với hướng định xây hay không. Nếu không hợp, thì đợi năm khác. Đất nên chọn nơi cao ráo, để có thể tận dụng được khí tốt của đất trời.
Cùng với nơi đất tốt, hướng nhà phải hợp với âm dương ngũ hành. Hướng Nam thường được xem là tốt nhất, nhưng cũng còn tùy vào địa thế cụ thể của căn nhà và tuổi mệnh của chủ nhà. Khi chọn hướng nhà phải tránh góc ao, đao đình hoặc một con đường đâm thẳng vào nhà, để tránh những ảnh hưởng không tốt theo quan niệm phong thủy.
1. LỄ ĐỘNG THỔ
Sau khi chọn được ngày hợp với tuổi của gia chủ, người ta làm lễ động thổ (cúng Thổ công, thần đất) để xin phép được xây nhà trên mảnh đất đó.
Ngày xưa lễ động thổ thường phải cúng tam sinh, ngày nay đã đơn giản hơn, nhưng ít nhất phải có con gà, đĩa xôi, hương hoa. Sau khi cúng, gia chủ là người cầm cuốc, bổ những nhát cuốc đầu tiên để trình với Thổ thần xin được khởi công. Sau đó mới cho thợ đào móng.
LỜI KHẤN:
Kính lạy Đông trù tư mệnh
Táo phủ Thần quân
Long mạch Thổ thần — cập thổ
Chủ vị Thần tài — thông minh, chính trực
Chí thần chí linh
Xưa, thần vâng mệnh thiên đình
Đông trù chấp trưởng, chấp hành nghiêm trang
Thay trời giáng phúc, trừ ương
Xem xét thiện ác, một phương không lầm
Thiện chủ lễ bạc thành tâm
Chừng nào đắc lễ, chẳng lầm chẳng sai
Vun trồng hoè quế xanh tươi
Trẻ già mạnh khỏe, người người an khang
Trót lầm xin xá, xin thương
Để cho con được mở đường thành tâm
Bốn mùa xuân, hạ, thu, đông
Làm ăn phú quý, bớt phần nguy nan
Nay nhân ngày … tháng … năm … giờ …
Tín chủ con tên là …
Cùng vợ (chồng), con trai (con gái) …, cháu …
Ngụ tại thôn …, xã …, huyện …, tỉnh … (hoặc số nhà …, phố …, phường …, quận …, thành phố …)
Thành tâm kính dâng lễ vật gồm: hương, đăng… cung thỉnh chư vị đồng lai hiến hưởng.
Chấp kỳ lễ bạc, phù hộ độ trì cho chúng con.
Cẩn cáo.
2. LỄ CẤT NÓC (THƯỢNG LƯƠNG)
Khi xây nhà, người ta làm lễ cất nóc, còn gọi là thượng lương. Nóc nhà là bộ phận quan trọng, vì không có nóc thì không thành nhà.
Khi làm lễ, chủ nhà sẽ nhờ thầy xem ngày giờ đẹp để cất nóc, mong sau này gặp may mắn, bình an. Đúng ngày giờ đã chọn, người ta bắc đòn chính của nóc nhà lên đỉnh sườn nhà. Một miếng vải đỏ có đề ngày tháng làm lễ và mấy chữ “Khương Thái Công tại thử” (nghĩa là: “Ông Khương Thái Công đang ở đây”) sẽ được buộc vào đòn chính. Cũng có nhà thay vải đỏ bằng lá bùa bát quái để trừ tà ma.
Cùng với đó, người ta còn mời thầy pháp đến cúng lễ cáo gia tiên. Lễ xong thường đốt pháo, tiếng pháo vừa để thể hiện niềm vui, vừa xua đuổi tà ma.
2. LÀM CỔNG NGÕ
Người xưa rất coi trọng việc xây dựng cổng ngõ, coi cổng ngõ là bộ mặt của ngôi nhà. Trong khi làm nhà, dân ta thường theo phương pháp của tổ sư thổ mộc Lỗ Ban, người đã áp dụng thuyết “tám vật đồng thế” của phương Đông.
Người ta quan niệm:
-
Cổng ngõ hư thủng thì trộm cướp có thể dòm ngó.
-
Vách cửa lệch lạc tức là tâm người không chính.
-
Cửa cao hơn nhà, con người sẽ sinh tâm kiêu ngạo, dễ gặp nạn tuyệt hậu.
Người xưa cũng không bao giờ làm cổng ngõ đâm thẳng vào gian giữa nhà chính. Cổng thường được đặt lệch, ở cạnh dãy nhà phụ, và cổng phải tương xứng với kiến trúc tổng thể ngôi nhà.
3. CÚNG TRẤN TRẠCH
Người xưa cho rằng khi sức khỏe của các thành viên trong gia đình sa sút hoặc việc làm ăn không suôn sẻ, nguyên nhân có thể do nhà cửa bị động, chẳng hạn:
-
Hướng nhà hoặc hướng ngõ không hợp với tuổi gia chủ,
-
Có con đường đâm thẳng vào gian nhà chính,
-
Mạch đất phía dưới ngôi nhà bị đào bới, xáo trộn,
-
Hoặc bếp có động, do nơi ở của Táo quân không được sạch sẽ, trang nghiêm.
Muốn khắc phục những điều không tốt này, gia chủ cần xoay lại hướng nhà và làm lễ trấn trạch.
4. ĂN MỪNG NHÀ MỚI
Khi làm xong nhà mới, chủ nhà sẽ chọn ngày lành tháng tốt để dọn vào ở. Sau đó tổ chức lễ cúng, có cỗ bàn thịnh soạn, mời bà con họ hàng, bạn bè đến ăn mừng nhà mới (gọi là lễ tân gia) và cáo yết gia tiên.
Lễ tân gia thường được tổ chức long trọng hơn lễ cất nóc. Những người được mời đến thường mang theo lễ vật như câu đối, bức đại tự, trầu cau,… để chúc mừng gia chủ.
LỜI KHẤN CÁO YẾT TÁO QUÂN – THỔ THẦN
Hôm nay, ngày … tháng … năm …
Tại thôn …, xã …, huyện …, tỉnh …
Tín chủ con là: …
Trước án tạo Đông trù tư mệnh Táo phủ Thần quân
Kính cẩn tâu rằng:
Ngài giữ ngôi Tam Thai
Nắm quyền tạo hóa
Trừ tai cứu họa
Bảo vệ dân lành
Nay bần gia hoàn tất công trình
Chọn ngày lành, gia đình nhóm lửa
Nhân lễ khánh hạ
Kính cẩn tâu trình
Cầu xin gia đình:
An ninh khang thái
Làm ăn tiến tới
Tài lộc dồi dào
Của rộng nhà cao
Ngoài êm trong ấm
Vợ chồng hòa thuận
Con cháu sum vầy
Cúi nhờ ân cao đức dày
Đoái thương phù trì bảo hộ
Cẩn cáo.
