Ta có câu: “Đất có Thổ Công, sông có Hà Bá”, nghĩa là tại các gia cư, Thổ Công cai quản, còn tại sông có thần Hà Bá.
Thổ Công là vị thần quan trọng nhất trong gia đình, là Đệ nhất thần chủ, trên cả mọi vị thần khác. Ngoài Thổ Công, các vị thần khác được thờ tại gia bao gồm: Thần Tài, Tiên Sư, Tiên Chủ, Đức Thánh Quan, Thần Hổ, Thổ Địa, v.v.
A. THỔ CÔNG
Người Việt Nam đã thờ phụng tổ tiên, gia đình nào cũng có thờ Thổ Công. Thổ Công chính là vị thần trông coi gia cư, định sự họa phúc cho gia đình. Nhờ Thổ Công, các hồn ma quỷ không xâm nhập được để quấy nhiễu những người trong nhà.
BÀN THỜ THỔ CÔNG
Đã thờ phụng thì phải có bàn thờ. Nhà nào tin theo Thần đạo đều có bàn thờ Thổ Công. Nhiều người thuộc ngành thứ, không có bổn phận cúng giỗ tổ tiên, cũng thiết lập một bàn thờ Thổ Công.
Bàn thờ Thổ Công thường đặt ở gian bên, cạnh bàn thờ tổ tiên. Nếu gia đình không có bàn thờ tổ tiên, bàn thờ Thổ Công sẽ được đặt ở gian chính giữa nhà.
Bàn thờ Thổ Công giản dị hơn bàn thờ tổ tiên, bao gồm một chiếc hương án kê liền với hậu tường của gian nhà. Trên hương án có chiếc mâm nhỏ, giống chiếc bàn đặt trên hương án của bàn thờ tổ tiên, và trên đó cũng có ba đài rượu với nắp đậy như bàn thờ gia tiên.
Phía sau chiếc bàn nhỏ này, kê cao hơn là bài vị Thổ Công, hoặc có khi được thay bằng một bộ mũ gồm ba chiếc: mũ đàn bà đặt ở giữa và hai bên là mũ đàn ông. Có nhà chỉ thờ một chiếc mũ.
Trước bàn nhỏ là bình hương hoặc đỉnh trầm. Hai bên bình hương hoặc đỉnh trầm là đôi nến, đôi ống hương. Với những gia đình túng thiếu, bàn thờ Thổ Công càng giản dị hơn, có khi chỉ là một chiếc bàn với một bình hương và một chiếc mũ đặt ngay sau bình hương.
Dù bàn thờ có giản dị thế nào, vẫn thể hiện sự thành kính của gia chủ đối với vị thần trông coi gia cư.
BÀI VỊ THỔ CÔNG
Thực ra, tại bàn thờ Thổ Công không chỉ thờ một vị thần, mà thờ ba vị thần với ba danh hiệu khác nhau, trông coi ba việc riêng biệt:
- Thổ Công trông nom việc trong bếp.
- Thổ Địa trông nom việc trong nhà.
- Thổ Kỳ trông nom việc chợ búa cho đàn bà hoặc việc sinh sản, trồng trọt trong vườn đất.
Bài vị của ba vị thần được lập chung với nội dung như sau:
“Đông trù tư mệnh Táo phủ thần quân, Bản gia Thổ địa Long mạch tôn thần, Ngũ phương Ngũ thổ Phúc đức chính thần.”
Chữ “Bản gia” được đặt lên trên vì mỗi nhà đều thay thế hàng năm vào ngày 23 tháng Chạp âm lịch, tức là ngày lễ Táo quân. Nhân dịp này, người ta làm lễ cúng Ông Công, sau đó đốt bài vị cũ để thay bài vị mới.
Cũng có nhà, thay vì bài vị dài dòng, thì bài vị Thổ Công được viết tóm gọn như sau.
ĐỊNH PHÚC TÁO QUÂN
Tức là ông Vua Táo định phúc đức cho gia đình. Phúc đức này do sự ăn ở phải đạo hay trái đạo của gia chủ và người nhà. Táo quân thường được tôn là Đệ nhất gia chi chủ, nghĩa là vị chủ thứ nhất tại một nhà. Chính vì vậy, mỗi khi muốn cúng lễ đều phải cúng Táo quân trước và xin phép ngài để những vị được cúng lễ có thể tới phối hưởng.
Hai bên bài vị trên thường có một đôi câu đối như sau:
Hữu đức năng ty hỏa
Vô tư khả đạt thiên
Nghĩa là:
Có đức trông coi việc lửa
Vô tư có thể lên trời
Sự thu gọn bài vị trong bốn chữ “Định Phúc Táo Quân” rất đúng, vì Táo quân bao gồm cả ba vị: Thổ Công, Thổ Địa, và Thổ Kỳ.
MŨ THỔ CÔNG
Mũ Thổ Công có thể là một bộ ba chiếc, gồm một chiếc mũ đàn bà và hai chiếc mũ đàn ông, hoặc chỉ là một chiếc mũ đàn ông. Mũ đàn ông có hai cánh chuồn vút lên, còn mũ đàn bà không có hai cánh chuồn đó. Khi thờ đủ bộ ba chiếc mũ, người ta thờ cả ba vị thần. Còn khi thờ một chiếc mũ, đó là mũ Thổ Công. Bộ mũ thường đặt trên bệ bằng giấy, kèm theo áo và hia dán vào bệ. Dưới mỗi chiếc mũ, thường có vài trăm vàng thoi.
Mũ, áo và hia Thổ Công mỗi năm có màu khác nhau theo ngũ hành:
- Năm hành Kim: Mũ màu vàng.
- Năm hành Mộc: Mũ màu xanh.
- Năm hành Thủy: Mũ màu đen.
- Năm hành Hỏa: Mũ màu đỏ.
- Năm hành Thổ: Mũ màu nâu.
Mỗi năm, bộ mũ, áo, và hia Thổ Công cũng được hóa vào ngày Tết Táo Quân (23 tháng Chạp) và thay bằng bộ mới.
SỰ TÍCH TÁO QUÂN
Người ta tin rằng, vào ngày 23 tháng Chạp, Thổ Công lên chầu trời để tâu bày mọi việc xấu tốt của trần gian. Thổ Công còn là Thần Đất và Thần Bếp núc. Người Trung Hoa thờ Táo Quân sát đất và thường rót rượu xuống sàn khi cúng. Theo người Việt Nam, sự tích Táo Quân được truyền lại khác hẳn.
Táo Quân, hay còn gọi là Vua Bếp, gồm ba vị thần. Sự tích kể rằng:
Ngày xưa có một đôi vợ chồng tên là Trọng Cao và Thị Nhi. Họ sống với nhau đã lâu mà không có con nên thường xuyên cãi cọ. Một hôm, Trọng Cao đánh vợ, Thị Nhi buồn bực bỏ nhà ra đi và sau đó gặp Phạm Lang. Phạm Lang quyến rũ Thị Nhi, và họ trở thành vợ chồng.
Sau khi hết giận, Trọng Cao đi tìm vợ khắp nơi nhưng không gặp. Trong hành trình tìm kiếm, Trọng Cao tình cờ đến nhà Thị Nhi ăn xin. Cả hai nhận ra nhau. Khi đó, Thị Nhi lo sợ Phạm Lang trở về bất ngờ nên bảo Trọng Cao ẩn trong đống rơm ngoài vườn.
Không ngờ, Phạm Lang đốt đống rơm để lấy tro bón ruộng, và Trọng Cao bị chết cháy trong đó. Thị Nhi thương chồng cũ quá, nhảy vào đống lửa và chết theo. Phạm Lang thấy vậy cũng nhảy vào và chết cháy cùng.
Thượng đế thương tình, phong cho ba người làm Táo Quân, mỗi người cai quản một việc: Phạm Lang là Thổ Công, Trọng Cao là Thổ Địa, và Thị Nhi là Thổ Kỳ.
CÚNG THỔ CÔNG
Người Việt cúng Thổ Công khác người Trung Quốc. Tục cúng Thổ Công diễn ra vào các ngày giỗ, Tết, và sóc vọng (mùng 1, rằm âm lịch). Lễ cúng có thể chay hoặc mặn tùy gia chủ. Lễ chay thường gồm giấy vàng bạc, trầu cau, nước, hoa quả. Lễ mặn có thêm rượu, xôi, gà, hoặc chân giò. Khi cúng Thổ Công, cần khấn đủ ba vị thần: Đông trù tư mệnh Táo phủ thần quân, Thổ địa Long mạch tôn thần, Ngũ phương Ngũ thổ Phúc đức chính thần.
TẾT ÔNG CÔNG
Lễ cúng Thổ Công quan trọng nhất trong năm là Tết Ông Công vào ngày 23 tháng Chạp âm lịch. Sau lễ cúng, người ta hóa vàng và thả cá chép để Táo Quân cưỡi lên chầu trời. Cá chép sẽ hóa rồng đưa Táo Quân lên chầu trời tâu bày những việc xảy ra trong năm.
